محور : الگوهاي اقتصادي امام علي (ع)  
خطبه 143 نهج ‏البلاغه: (في الاستسقاء)

1 - الكون في خدمة الإنسان

ألاَ وَإنَّ الْأَرْضَ الَّتي تقلُّكمْ، وَالسَّمَاءَ الَّتي تظلُّكمْ، مطيعَتَان لرَبكمْ، وَمَا أَصبَحَتَا تَجودَان لكم ببركتهما توجُّعاً لكم، ولاَ زلفَةً إلَيكم، وَلاَ لخَيرٍ تَرجوَانه منكم، وَلكن أمرَتَا بمنافعكم فأطاعتا، وأقيمتا على‏حدود مصالحكم فقامتا.

ترجمه خطبه 143: (سخنرانى در مراسم دعاى باران)

1 - نظام آفرينش براى انسان‏

آگاه باشيد، زمينى كه شما را بر پشت خود مى‏برد، و آسمانى كه بر شما سايه مى‏گستراند، فرمانبردار پرودگارند، و بركت آن دو به شما نه از روى دلسوزى يا براى نزديك شدن به شما، و نه به اميد خيرى است كه از شما دارند، بلكه آن دو، مأمور رساندن منافع شما مى‏باشند، و اوامر خدا را اطاعت كردند، به آنها دستور داده شد كه براى مصالح شما قيام كنند و چنين كردند.

2 - الغاية من الامتحان

إنَّ اللَّه يبتلي عباده عند الْأعْمال السَّيئة بنقْص الَّثمرات، وحبس‏البركات ، وإغلاَق خزائن الخيرات، ليتوب تائبٌ، ويقلع مقلعٌ، ويتذكَّر متذكرٌ، ويزدجر مزدجرٌ. وقد جعل‏اللَّه سبح انه الْإسْتغْفار سبباً لدرور الرزْق ورحْمة الْخلْق، فقال سبْحانه: استغفروا ربَّكم إنَّه كان غفَّاراً. يرسل السَّماء عليكم مدراراً. ويمددكم‏بأم والٍ وبنين ويجعل لكم جنَّاتٍ ويجعل لكم أنهاراً.

فرحم اللَّه امرأً استقبل توبته، واستقال خطيئته، وبادر منيَّته!

2 - فلسفه آزمايش‏ها

خداوند بندگان خود را كه گناهكارند، با كمبود ميوه‏ها، و جلوگيرى از نزول بركات، و بستن در گنجهاى خيرات، آزمايش مى‏كند، براى آن كه توبه‏كننده‏اى بازگردد، و گناهكار، دل از معصيت بكند، و پند گيرنده، پند گيرد، و بازدارنده، راه نافرمانى را بر بندگان خدا ببندد، و همانا خدا استغفار و آمرزش خواستن را وسيله دائمى فروريختن روزى، و موجب رحمت آفريدگان قرار داد و فرمود : از پرودگار خود آمرزش بخواهيد، كه آمرزنده است، بركات خود را از آسمان بر شما فرو مى‏بارد، و با بخشش اموال فراوان و فرزندان، شما را يارى مى‏دهد، و باغستانها و نهرهاى پرآب در اختيار شما مى‏گذارد(225). پس رحمت خدا بر آن كس كه به استقبال توبه رود، و از گناهان خود پوزش طلبد، و پيش از آن كه مرگ او فرارسد، اصلاح گردد.

3 - الدعاء لنزول الغيث

اللَّهمَّ إنَّا خرجنا إليك من تحت الْأسْتار والْأكْنان، وبعْد عجيج الْبهائم والولدان، راغبين‏في ر حمتك، وراجين فضل نعمتك، وخائفين من‏عذابك ونق متك.

اللَّهمَّ فاسقنا غيثك ولاَ تَجعَلنَا منَ القَانطينَ، وَلاَ تهلكنَا بالسنينَ، وَلاَ تؤَاخذنَا بمَا فَعَلَ السُّفهاء منَّا؛ يا أرحم الرَّاحمين.

اللَّهمَّ إنَّا خرجنا إليك نشكو إليك ما لاَ يَخفَى عَلَيكَ، حينَ أَلجَأَتنَا المَضَايق الوَعرَة، وأجاءتنا المقاحط المجدبة، وأعيتنا المطالب المتعسرة، وتلاَحَمَت عَلَينَا الفتَن‏الم ستصعبة.

اللَّهمَّ إنَّا نسألك ألاَّ تردَّنا خائبين، ولاَ تَقلبَنَا وَاجمينَ. وَلاَ تخَاطبَنَا بذنوبنَا، وَلاَ تقَايسَنَا بأعمالنا.

اللَّهمَّ انشر علينا غيثك وبركتك، ورزقك ورحمتك؛ واسقنا سقيا ناقعةً مرويةً معشبةً، تنبت بها ما قد فات، وتحيي بها ما قد مات، نافعة الحيا، كثيرة المجتنى، تروي بها القيعان، وتسيل البطنان، وتستورق الْأشْجار، وترْخص الْأسْعار؛ إنَّك على ما تشاءقديرٌ.

3 - نيايش طلب باران

بار خداوندا! ما از خانه‏ها، و زير چادرها پس از شنيدن ناله حيوانات تشنه، و گريه دلخراش كودكان گرسنه، به سوى تو بيرون آمديم، و رحمت تو را مشتاق، و فضل و نعمت تو را اميدواريم، و از عذاب و انتقام تو ترسناكيم. بارخداوندا! بارانت را بر ما ببار، و ما را مأيوس برمگردان! و با خشكسالى و قحطى ما را نابود مفرما، و با اعمال زشتى كه بى‏خردان ما انجام داده‏اند ما را به عذاب خويش مبتلا مگردان، اى مهربانترين مهربان‏ها!. بار خداوندا! به سوى تو آمديم از چيزهايى شكايت كنيم كه بر تو پنهان نيست و اين هنگامى است كه سختى‏هاى طاقت‏فرسا ما را بيچاره كرده و خشكسالى و قحطى ما را به ستوه آورده، و پيش‏آمدهاى سخت ما را ناتوان ساخته، و فتنه‏هاى دشوار كارد به استخوان ما رسانده‏است. بار خداوندا! از تو مى‏خواهيم ما را نوميد برمگردانى، و با اندوه و نگرانى به خانه‏هايمان باز نفرستى، و گناهانمان را به رخمان نكشى، و اعمال زشت ما را مقياس كيفر ما قرار ندهى. خداوندا! باران رحمت خود را بر ما ببار، و بركت خويش را بر ما بگستران، و روزى و رحمتت را به ما برسان، و ما را از بارانى سيراب فرما كه سودمند و سيراب كننده و روياننده گياهان باشد، كه آن چه خشك شده دوباره بروياند، و آن چه مرده است زنده گرداند، بارانى كه بسيار پرمنفعت، روياننده گياهان فراوان، كه تپه‏ها و كوه‏ها را سيراب، و در دره‏ها و رودخانه‏ها، چونان سيل جارى شود، درختان را پربرگ نمايد. نرخ گرانى را پايين آورد، همانا تو بر هر چيز كه خواهى توانايى.

 

محور : الگوهاي اقتصادي امام علي (ع)      

(نامه 41 نهج‏البلاغه: به يكى از فرماندهان)

1 - أسباب ذم احد الولاة الخونة

أمَّا بعد، فإني كنت أشركتك في أمانتي، وجعلتك شعاري وبطانتي، ولم يكن رجلٌ من أهلي أوثق منك في نفسي لمواساتي وموازرتي وأداء الْأمانة إليَّ؛ فلمَّا رأيْت الزَّمان‏ع لى ابن عمك قد كلب، والعدوَّ قد حرب، وأمانة النَّاس قد خزيت، وهذه الْأمَّةق دْ فنكتْ وشغرت، قلبت لاِبنِ عمك ظهر الِْمجن ففارقْته مع الْمفارِقِين، وخذلته مع الخاذلين، وخنته مع الخائنين، فلاَ ابنَ عَمكَ آسَيتَ، وَلاَ الْأَمَانَةَ أَدَّيْتَ.

وكأنَّك لم تكن اللَّه تريد بجهادك، وكأنَّك لم تكن على بينةٍ من ربك، وكأنَّك إنَّما كنت‏ت كيد هذه الْأمَّة عنْ دنْياهمْ، وتنْوي غرَّتهمْ عنْ فيئهم، فلمَّا أمكنتك الشدَّة في خيانة الْأمَّة أسْرعْت الْكرَّة، وعاجلْت الوثبة، واختطفت ما قدرت عليه من أموالهم المصونة لِأرامِلِهِم‏وأيتامهم اختطاف الذئب الْأزل دامية الْمعْزى الْكسيرة، فحملته إلى الحجاز رحيب الصَّدر بحمله، غير متأثمٍ من أخذه، كأنَّك

ترجمه نامه 41

(نامه به يكى از فرمانداران)(224)

1 - علل نكوهش يك كارگزار خيانتكار

پس از ياد خدا و درود! همانا من تو را در امانت خود شركت دادم، و همراز خود گرفتم، و هيچ يك از افراد خاندانم براى يارى و مددكارى، و امانت دارى، چون تو مورد اعتمادم نبود،آن‏هنگام كه ديدى روزگار بر پسرعمويت سخت گرفته، و دشمن به او هجوم آورده، و امانت مسلمانان تباه گرديده، و امت اختيار از دست داده، و پراكنده شدند، پيمان خود را با پسر عمويت دگرگون ساختى، و همراه با ديگرانى كه از او جدا شدند فاصله گرفتى، تو هماهنگ با ديگران دست از ياريش كشيدى، و با ديگر خيانت كنندگان خيانت كردى، نه پسر عمويت را يارى كردى، و نه امانت‏ها را رساندى. گويا تو در راه خدا جهاد نكردى! و برهان روشنى از پروردگارت ندارى، و گويا براى تجاوز به دنياى اين مردم نيرنگ مى‏زدى، و هدف تو آن بود كه آنها را بفريبى! و غنائم و ثروتهاى آنان را در اختيار گيرى، پس آنگاه كه فرصت خيانت يافتى شتابان حمله‏ور شدى، و با تمام توان، اموال بيت المال را كه سهم بيوه زنان و يتيمان بود، چونان گرگ گرسنه‏اى كه گوسفند زخمى يا استخوان شكسته‏اى را مى‏ربايد، به يغما بردى، و آنها را به سوى حجاز با خاطرى آسوده، روانه كردى، بى‏آن كه در اين كار احساس گناهى داشته باشى‏

2 - ذم الخيانة فى بيت‏المال

لاَ أَبَا لغَيركَ! حَدَرتَ إلَى أَهلكَ ترَاثَكَ من أَبيكَ وَأمكَ. فَسبحَانَ اللَّه! أَمَا تؤمن بالمَعَاد؟ أو ما تخاف نقاش الحساب؟! أيُّها المعدود - كان - عندنا من أولي الْألْباب، كيْف تسيغ‏شراباً وطعاماً، وأنت تعلم أنَّك تأكل حراماً، وتشرب حراماً، وتبتاع الْإماء وتنكح‏النساء من أموال اليتامى والمساكين والم ؤمنين والمجاهدين، الَّذين أفاء اللَّه‏عليهم هذه الْأمْوال، وأحْرز بهمْ هذه الْبلَادَ!

2 - نكوهش از سوء استفاده در بيت‏المال‏

دشمنت بى‏پدر باد، گويا ميراث پدر و مادرت را به خانه مى‏برى! سبحان الله!! آيا به معاد ايمان ندارى؟ و از حسابرسى دقيق قيامت نمى‏ترسى؟ اى كسى كه در نزد ما از خردمندان بشمار مى‏آمدى، چگونه نوشيدن و خوردن را بر خود گوارا نمودى در حالى كه مى‏دانى حرام مى‏خورى! و حرام مى‏نوشى! چگونه با اموال يتيمان و مستمندان و مؤمنان و مجاهدان راه خدا، كنيزان مى‏خرى و با زنان ازدواج مى‏كنى؟ كه خدا اين اموال را به آنان وا گذاشته، و اين شهرها را به دست ايشان امن فرموده است!

3 - المواجهة الصارمة للخونة

فاتَّق اللَّه وارد د إلى هؤلاَء القَوم أَموَالَهم، فَإنَّكَ إن لَم تَفعَل ثمَّ أَمكَنَني اللَّه منكَ لَأعذرَنَّ إلى اللَّه فيك، ولَأَضربَنَّكَ بسَيفي‏الَّذي مَا ضَرَبت به أَحَداً إلَّا دَخَلَ النَّارَ! وَوَاللَّه لَو أَنَّ الحسن والحسين فعلاَ مثلَ الَّذي فَعَلتَ، مَا كَانَت لَهمَا عندي هَوَادَةٌ، وَلاَ ظَفرَا مني بإرادةٍ، حتَّى آخذ الحقَّ منهما، وأزيح الباطل عن مظلمتهما، وأقسم باللَّه رب العالمين‏م ا يسرُّني أنَّ ما أخذته من أموالهم حلاَلٌ لي، أَتركه ميرَاثاً لمَن بَعدي؛ فَضَح روَيداً، فكأنَّك قد بلغت المدى، ودفنت تحت الثَّرى، وعرضت عليك أعمالك بالمحل الَّذي ينادي الظَّالم فيه‏ب الحسرة، ويتمنَّى المضيع فيه الرَّجعة، ولاَتَ حينَ مَنَاص!.

3 - برخورد قاطع با خيانتكار

پس از خدا بترس، و اموال آنان را بازگردان، و اگر چنين نكنى و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست يابم، تو را كيفر خواهم نمود، كه نزد خدا عذرخواه من باشد، و با شمشيرى تو را مى‏زنم كه به هر كس زدم وارد دوزخ گرديد. سوگند به خدا! اگر حسن و حسين چنان مى‏كردند كه تو انجام دادى، از من روى خوش نمى‏ديدند و به آرزو نمى‏رسيدند تا آن كه حق را از آنان باز پس ستانم، و باطلى را كه به ستم پديد آمده نابود سازم، به پروردگار جهانيان سوگند، آن چه كه تو از اموال مسلمانان به ناحق بردى، بر من حلال بود، خشنود نبودم كه آن را ميراث بازماندگانم قرار دهم، پس دست نگهدار و انديشه نما، فكر كن كه به پايان زندگى رسيده‏اى، و در زير خاكها پنهان شده، و اعمال تو را بر تو عرضه داشتند، آنجا كه ستمكار باحسرت فرياد مى‏زند، و تباه كننده عمر و فرصت‏ها، آرزوى بازگشت دارد اما راه فرار و چاره مسدود است.

نامه 43 نهج‏البلاغه

(إلى مصقلة بن هبيرة الشيباني، وهو عامله على أردشير خرة)

التشدد في صرف بيت المال‏

بلغني عنك أمرٌ إن كنت فعلته فقد أسخطت إلهك، وعصيت إمامك: أنَّك تقسم‏في‏ءالم سلمين الَّذي حازته رماحهم وخيولهم، وأريقت‏على ه دماؤهم، فيمن اعتامك‏من أ عراب قومك.

فوالَّذي فلق الحبَّة، وبرأ النَّسمة، لئن كان ذلك حقاً لتجدنَّ لك عليَّ هواناً، ولتخفَّنَّ عندي ميزاناً، فلاَ تَستَهن بحَق رَبكَ، وَلاَ تصلح‏دن يَاكَ بمَحق دينكَ، فَتَكونَ منَ الْأخْسرين أعْمالاً.

ألاَّ وإنَّ حقَّ من قبلك وقبلنا من المسلمين في قسمة هذا الفي‏ءسواءٌ: ير دون عندي عليه، ويصدرون عنه.

ترجمه نامه 43

(نامه به مصقلة بن هبيره شيبانى، فرماندار اردشير خُرّه فيروز آباد از شهرهاى فارس ايران)

سخت گيرى در مصرف بيت المال‏

گزارشى از تو به من دادند كه اگر چنان كرده باشى، خداى خود را به خشم آوردى، و امام خويش را نافرمانى كردى،

خبر رسيد كه تو غنيمت مسلمانان را كه نيزه‏ها و اسب‏هاشان گرد آورده، و با ريخته شدن خونهايشان به دست آمده، به اعرابى كه خويشاوندان تواند، و تو را برگزيدند، مى‏بخشى.

به خدايى كه دانه را شكافت، و پديده‏ها را آفريد، اگر اين گزارش درست باشد، در نزد من خوار شده، و منزلت تو سبك گرديده است، پس حق پروردگارت را سبك مشمار، و دنياى خود را با نابودى دين آباد نكن، كه زيانكارترين انسانى،

آگاه باش، حق مسلمانانى كه نزد من يا پيش تو هستند در تقسيم بيت‏المال مساوى است، همه بايد به نزد من آيند و سهم خود را از من گيرند.

محور : الگوهاي اقتصادي امام علي (ع)    
نامه 25 نهج‏البلاغه

(كان يكتبها لمن يستعمله على الصدقات)

و إنما ذكرنا هنا جملاً ليعلم بها أنه عليه السلام كان يقيم عماد الحق، ويشرع أمثلة العدل، في صغير الأمور و كبيرها و دقيقها و جليلها.

1 - الجباة و الاخلاق الاجتماعية

انطلق على تقوى اللَّه وحده لاَ شَريكَ لَه، وَلاَ ترَوعَنَّ مسلماً وَلاَ تَجتَازَنَّ عَلَيه كَارهاً، ولاَ تَأخذَنَّ منه أَكثَرَ من حَق اللَّه في مَاله، فَإذَا قَدمتَ عَلَى الحَي فَانزل بمَائهم من غَير أن تخالط أبياتهم، ثمَّ امض‏إ ليهم بالسَّكينة والوقار؛ حتَّى تقوم بينهم فتسلم عليهم، ولاَتخدج‏بالتَّحيَّة لهم ،

ثمَّ تقول: عباد اللَّه، أرسلني إليكم وليُّ اللَّه وخليفته، لِآخذ مِنكم حقَّ اللَّه في أموالكم، فهل لله في أموالكم من حقٍّ فتؤدُّوه إلى وليه. فإن‏قال قائلٌ: لاَ ، فَلاَ ترَاجع ه، وَإن أَنعَمَ لك منعمٌ فانطلق معه من‏غى رأن تخ يفه أو توعده أو تعسفه أو ترهقه فخذ ما أعطاك من ذهبٍ أو فضَّةٍ، فإن كان له ماشيةٌ أو إبلٌ فلاَ تَدخلهَا إلاَّ بإذنه، فَإنَّ أَكثَرَهَا لَه.

فإذا أتيتها فلاَ تَدخل عَلَيهَا دخولَ متَسَلطٍ عَلَيه ولاَعَنيفٍ به. وَلاَ تنَفرَنَّ بَهيمَةً وَلاَ تفزعَنَّهَا، وَلاَ تَسوءَنَّ صَاحبَهَا فيهَا، وَاصدَع المَالَ صدعين ثمَّ خيره، فإذا اختار فلاَ تَعرضَنَّ لمَا اختَارَه. ثمَّ اصدَع الباقيَ صَدعَين، ثمَّ خيره، فاذا اختار فلا تعرضنَّ لما اختاره فلاَ تَزَال كَذلكَ حَتَّى يَبقَى مافيه‏وفاءٌلحق‏اللَّه‏في‏ماله؛فاقبض‏حقَّ اللَّه من ه. فإن استقالك‏ف أقله،ثمَ‏اخلطهماثمَ‏اصنع‏مثل الَّذي صنعت أوَّلاً حتَّى تأخذ حقَ‏اللَّه‏في ماله.ولاَتَأخذَنَ‏عَوداً وَلاَ هَرمَةً وَلاَ مَكسورَةً وَلاَ مَهلوسَةً،وَلاَذَاتَ عَوَارٍ، وَلاَ تَأمَنَنَّ عليها إلاَّ من تثق بدينه، رافقاً بمال المسلمين حتَّى يوصله إلى وليهم فيقسمه بينهم.

ترجمه نامه 25

(دستورالعمل امام به مأموران جمع آورى ماليات)

(ما بخشى از اين وصيت را آورديم تا معلوم شود كه امام اركان حق را به پا مى‏داشت و فرمان به عدل صادر مى‏كرد، در كارهاى كوچك يا بزرگ، با ارزش يا بى‏مقدار)

1 - اخلاق اجتماعى كارگزاران اقتصادى‏

با ترس از خدايى كه يكتاست و همتايى ندارد، حركت كن، در سر راه هيچ مسلمانى را نترسان، يا با زور از زمين او نگذر، و افزون‏تر از حقوق الهى از او مگير، هرگاه به آبادى رسيدى، در كنار آب فرود آى، و وارد خانه كسى مشو، سپس با آرامش و وقار به سوى آنان حركت كن، تا در ميانشان قرار گيرى، به آنها سلام كن، و در سلام و تعارف و مهربانى كوتاهى نكن. سپس مى‏گويى: اى بندگان خدا، مرا ولى خدا و جانشين او به سوى شما فرستاده، تا حق خدا را كه در اموال شماست تحويل گيرم، آيا در اموال شما حقى است كه به نماينده او بپردازيد؟)

اگر كسى گفت: نه، ديگر به او مراجعه نكن، و اگر كسى پاسخ داد: آرى، همراهش برو، بدون آن كه او را بترسانى، يا تهديد كنى، يا به كار مشكلى وادار سازى، هرچه از طلا و نقره به تو رساند بردار، و اگر داراى گوسفند يا شتر بود، بدون اجازه‏اش داخل مشو، كه اكثر اموال از آن اوست‏
 آنگاه كه داخل شدى مانند اشخاص سلطه‏گر، و سختگير رفتار نكن، حيوانى را رم مده، و هراسان مكن، و دامدار را مرنجان، حيوانات رابه دو دسته تقسيم كن و صاحبش را اجازه ده كه خود انتخاب كند، پس از انتخاب اعتراض نكن، سپس باقيمانده را به دو دسته تقسيم كن و صاحبش را اجازه ده كه خود انتخاب كند و بر انتخاب او خرده مگير، به همين گونه رفتار كن تا باقيمانده، حق خداوند باشد. اگر دامدار ازاين تقسيم و انتخاب پشيمان است، و از تو درخواست گزينش دوباره دارد همراهى كن، پس حيوانات را درهم كن، و به دو دسته تقسيم نما همانند آغاز كار، تا حق خدا را از آن برگيرى و در تحويل گرفتن حيوانات، حيوان پير و دست و پا شكسته، بيمار و معيوب را به عنوان زكات نپذير، و به فردى كه اطمينان ندارى، و نسبت به اموال مسلمين دلسوز نيست، مسپار، تا آن را به پيشواى مسلمين رسانده، در ميان آنها تقسيم گردد.

2 - حماية حقوق الحيوانات

ولاَتوَكل‏بهَاإلاَّنَاصحاًشَفيقاًوَأَميناًحَفيظاً،غَيرَ معنفٍ وَلاَ مجحفٍ،وَلاَملغبٍ وَلاَمتعبٍ. ثمَّ احدر إلينا ما اجتمع عندك نصيره حيث أمر اللَّه به، فإذا أخذها أمينك فأوعز إليه. ألاَّيحول بين ناقةٍ وبين فصيلها، ولاَ يَمصرَ لَبَنَهَا فَيَضرَّ ذلكَ بوَلَدهَا؛ وَلاَ يَجهَدَنَّهَا ركوباً، وليعدل بين صواحباتها في ذلك‏وبينها،وليرفه‏على‏اللاَّغب، وليستأن بالنَّقب والظَّالع، وليوردهاماتمرُّبه‏من الغدر، ولاَ يَعدل بهَا عَن نَبت الْأَرْض إلى‏جوادالطُّرق،وليروحهافي‏السَّاعات، وليمهلها عند النطاف والْأعْشاب. حتَّى تأْتينا بإذن اللَّه بدَّناً منقياتٍ، غير متعباتٍ ولاَ مَجهودَاتٍ، لنَقسمَهَا عَلَى كتَاب اللَّه وَسنَّة نَبيه صلى اللَّه عليه و آله فإنَّ ذلك أعظم لِأجرِك، وأقرب لِرشدِك، إِن شاء اللَّه.

2 - حمايت از حقوق حيوانات‏

در رساندن حيوانات آن را به دست چوپانى كه خيرخواه و مهربان، امين و حافظ، كه نه سختگير باشد و نه ستمكار، نه تند براند و نه حيوانات را خسته كند، بسپار، سپس آن چه از بيت المال جمع آورى شد براى ما بفرست، تا در نيازهايى كه خدا اجازه فرمود مصرف كنيم، هرگاه حيوانات را به دست فردى امين سپردى، به او سفارش كن تا: بين شتر و نوزادش جدايى نيفكند، و شير آن را ندوشد تا به بچه‏اش زيانى وارد نشود، در سوار شدن بر شتران عدالت را رعايت كند، و مراعات حال شتر خسته يا زخمى را كه سوارى دادن براى او سخت است بنمايد، آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده‏هايى كه دو طرف آن علف زار است به جاده بى‏علف‏نكشاند،وهرچند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت كنند،وهرگاه‏به آب‏وعلفزار رسيد،فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند. تا آنگاه كه به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سرحال، نه خسته و كوفته، كه آنها را بر أساس رهنمود قرآن، و سنت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله تقسيم نماييم، عمل به دستورات ياد شده مايه بزرگى پاداش و هدايت تو خواهد شد. انشاءاللَّه

نامه 26 نهج‏البلاغه: نامه به مأموران ماليات

(إلى بعض عماله وقد بعثه على الصدقة)

1 - اخلاق الولاة

أمره بتقوى اللَّه في سرائر أمره وخفيَّات عمله، حيث لاَ شَهيدَ غَيره، وَلاَ وَكيلَ دونَه. وأمره ألاَّ يعمل بشي‏ءٍ من طاعة اللَّه فيما ظهر فيخالف إلى غيره فيما أسرَّ، ومن لم يختلف سرُّه وعلاَنيَته، وَفعله وَمَقَالَته، فَقَد أَدَّى الْأَمَانَةَ، وَأَخْلَصَ الْعبَادَةَ. وَأَمَرَه أَلاَّ يجبههم ولاَ يَعضَهَهم، وَلاَ يَرغَبَ عَنهم تَفَضُّلاً بالْإمَارَة عَلَيْهمْ، فَإنَّهم الْإخْوَان في الدين، والْأعْوان على اسْتخْراج الْحقوق. وإنَّ لك في هذه‏الصَّدقةنصيباً مفروضاً، وحقاً معلوماً، وشركاء أهل مسكنةٍ، وضعفاء ذوي فاقةٍ، وإنَّا موفُّوك حقَّك، فوفهم حقوقهم، وإلاَّ تفعل‏فإنَّك من أكثر النَّاس خصوماً يوم القيامة، وبؤسى لمن - خصمه عند اللَّه - الفقراء والمساكين والسَّائلون والمدفوعون، والغارمون وابن السَّبيل!

ترجمه نامه 26

(نامه به مأموران ماليات)

1 - اخلاق كارگزاران مالياتى‏

او را به ترس از خدا در اسرار پنهانى، و اعمال مخفى سفارش مى‏كنم، آنجا كه هيچ گواهى غير ازاو، و نماينده‏اى جز خدا نيست، و سفارش مى‏كنم كه مبادا در ظاهر خدا را اطاعت، و در خلوت نافرمانى كند، و اينكه آشكار و پنهانش، و گفتار و كردارش در تضاد نباشد، امانت الهى را اداء، و عبادت را خالصانه انجام دهد و به او سفارش مى‏كنم با مردم تندخو نباشد، و به آنها دروغ نگويد، و با مردم به جهت اينكه بر آنها حكومت دارد بى‏اعتنايى نكند، چه اينكه مردم برادران دينى، و يارى دهندگان در استخراج حقوق الهى‏اند

بدان! براى تو در اين زكاتى كه جمع مى‏كنى سهمى معين، و حقى روشن است، و شريكانى از مستمندان و ضعيفان دارى، همانگونه كه ما حق تو را مى‏دهيم، تو هم بايد نسبت به حقوق آنان وفادار باشى، اگر چنين نكنى در روز رستاخيز بيش از همه دشمن دارى، و واى بر كسى كه در پيشگاه خدا، فقرا و مساكين، و درخواست كنندگان و آنان كه از حقشان محرومند، و بدهكاران و ورشكستگان و در راه ماندگان، دشمن او باشند و از او شكايت كنند.

2 - ضرورة حفظ الأمانة

ومن استهان بالْأمانة، ورتع في الْخيانة، ولمْ ينزه نفْسه ودينه عنْها، فقد أحلَّ بنفسه الذُّلَّ والخزي في الدُّنيا، وهو في الْآخرة أذلُّ وأخزى. وإنَّ أعظم الخيانة خيانة الْأمَّة، وأفظع‏الغش غشُّ الْأ ئمَّة، والسَّلَام.

2 - امانتدارى‏

كسى كه امانت الهى را خوار شمارد، و دست به خيانت آلوده كند، و خود و دين خود را پاك نسازد، درهاى خوارى را در دنيا به روى خود گشوده، و در قيامت خوارتر و رسواتر خواهد بود، و همانا! بزرگ ترين خيانت! خيانت به ملت، و رسواترين دغلكارى، دغلبازى با امامان است، با درود.

محور : الگوهاي اقتصادي امام علي (ع)  
خطبه 232 نهج‏البلاغه

كلم به عبد اللَّه بن زمعة، وهو من شيعته، وذلك أنه قدم عليه في خلافته يطلب منه مالاً، فقال عليه السلام :

الاحتياط فى بيت المال‏

إنَّ هذا المال ليس لي ولاَ لَكَ،

وإنَّما هو في‏ءٌ للمسلمين، وجلب أسيافهم، فإن شركتهم في حربهم، كان لك مثل حظهم، وإلاَّ فجناة أيديهم لاَ تَكون لغَير أَفوَاههم.

ترجمه خطبه 232

(عبداللَّه بن زمعة از ياران امام بود و در خواست مالى داشت، در جوابش فرمود :)

احتياط در بيت المال‏

اين اموال كه مى‏بينى نه مال من و نه از آن توست، غنيمتى گرد آمده از مسلمانان است كه با شمشيرهاى خود به دست آوردند،

اگر تو در جهاد همراهشان بودى، سهمى چونان سهم آنان داشتى، وگرنه دسترنج آنان خوراك ديگران نخواهد بود.

 
1 - اعتدال در دنيا

خطبه 209 نهج‏البلاغه

1- استخدام الدنیا فی طریق للاخره

ما كنت تصنع بسعة هذه الدَّار في الدُّنيا، وأنت إليها في الْآخرةكنْت أحْوج؟ وبلى إ نْ شئت بلغت بها الْآخرة: تقْري فيها الضَّيف، وتصل فيها الرَّحم، وتطلع منها الحقوق‏م طالعها، فإذا أنت قد بلغت بها الْآخرة.

فقال له العلاء: يا أمير المؤمنين، أشكو اليك أخي عاصم بن زياد. قال: وما له؟ قال: لبس العباءة وتخلى عن الدنيا. قال: علي به. فلما جاء قال: علی به. فلما جاء قال:

2 - نقد الرهبنة

يا عديَّ نفسه! لقد استهام بك الخبيث! أما رحمت أهلك وولدك؟! أترى اللَّه أحلَّ لك‏الطَّيب ات، وهو يكره أن تأخذها؟! أنت أهون على اللَّه من ذلك!

قال: يا أمير المؤمنين، هذا أنت في خشونة ملبسك وجشوبة مأكلك!

قال: ويحك، إني لست كأنت، إنَّ اللَّه تعالى فرض على أئمَّة العدل أن‏يقدروا أن فسهم بضعفة النَّاس، كيلاَ يَتَبَيَّغَ بالفَقير فَقره!

1- روش استفاده از دنيا

ترجمه خطبه 209

(پس از جنگ بصره بر علاء بن زياد وارد شد كه از ياران امام بود، وقتى ديد خانه بسيار مجلل و وسيع دارد فرمود :)

1 - روش استفاده از دنيا

با اين خانه وسيع در دنيا چه مى‏كنى؟ در حالى كه در آخرت به آن نيازمندترى‏

آرى اگر بخواهى مى‏توانى با همين خانه به آخرت برسى! در اين خانه وسيع مهمانان را پذيرايى كنى، به خويشاوندان با نيكوكارى بپيوندى، و حقوقى كه بر گردن تو است به صاحبان حق برسانى، پس آنگاه تو با همين خانه وسيع به آخرت نيز مى‏توانى پرداخت.

(علاء گفت: از برادرم عاصم بن زياد به شما شكايت مى‏كنم، فرمود چه شد او را؟ گفت عبايى پوشيده و از دنيا كناره گرفته است : امام عليه السلام فرمود او را بياوريد، وقتى آمد به او فرمود :)

2 - برخورد با تفكر ترك دنيا

اى دشمنك جان خويش، شيطان سرگردانت كرده، آيا تو به زن و فرزندانت رحم نمى‏كنى؟ تو مى‏پندارى كه خداوند نعمت‏هاى پاكيزه‏اش را حلال كرده اما دوست ندارد تو از آنها استفاده كنى؟ تو در برابر خدا كوچك تر از آنى كه اينگونه با تو رفتار كند.

(عاصم گفت، اى اميرمؤمنان، پس چرا تو با اين لباس خشن، و آن غذاى ناگوار بسر مى‏برى؟ امام فرمود :)

واى بر تو، من همانند تو نيستم، خداوند بر پيشوايان حق واجب كرده كه خود را با مردم ناتوان همسو كنند، تا فقر و ندارى، تنگدست را به هيجان نياورد، و به طغيان نكشاند.

حكمت 269 نهج‏البلاغه: روش برخورد با دنيا

انواع الناس فى الدنيا

وقال عليه السلام:

النَّاس فى الدُّنيا عاملان:

عاملٌ عمل فى الدُّنيا للدُّنيا، قد شغلته دنياه عن آخرته، يخشى على‏من يخلفه الفقر، ويأمنه على نفسه، فيفني عمره في منفعة غيره؛

وعاملٌ عمل فى الدُّنيا لما بعدها، فجاءه الَّذي له من الدُّنيا بغيرعملٍ، فأحرز الحظَّين معاً، وملك الدَّارين جميعاً، فأصبح وجيهاً عند اللَّه، لاَ يَسأَل اللَّهَ حَاجَةً فَيَمنَعه.

ترجمه حكمت 269 : روش برخورد با دنيا

و درود خدا بر او فرمود :

مردم در دنيا دو دسته‏اند، يكى آن كس كه در دنيا براى دنيا كار كرد، و دنيا او را از آخرتش بازداشت، بر بازماندگان خويش از تهيدستى ترسان است، و از تهيدستى خويش در امان است، پس زندگانى خود را در راه سود ديگران از دست مى‏دهد.

و ديگرى آن كه در دنيا براى آخرت كار مى‏كند، و نعمت‏هاى دنيا نيز بدون تلاش به او روى مى‏آورد،

پس بهره هر دو جهان را چشيده، و مالك هر دو جهان مى‏گردد، و با آبرومندى در پيشگاه خدا صبح مى‏كند، و حاجتى را از خدا درخواست نمى‏كند جز آن كه روا مى‏گردد

محور : الگوهاي اقتصادي امام علي (ع)    
1 - حفاظت از حريم جاده ها

امام على عليه السلام سخت به حقوق فردى و اجتماعى انسان‏ها توجه داشت، امامى كه مى‏فرمايد :

(اگر اقليم هاى هفتگانه را به من بدهند تا پوست جوى را از دهن مورچه‏اى به ظلم بيرون بياورم، هرگز چنين نخواهم كرد.)(1)

براى استيفاى حقوق اجتماعى، حفظ حريم جاده‏ها و معابر عمومى، با متجاوزان به حريم كوچه‏ها و راه‏ها سخت برخورد مى‏فرمود.

اصبغ بن نباته مى‏گويد :

روزى همراه حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام به سركشى بازار كوفه رفتم،

امام على عليه السلام مشاهده فرمود كه برخى از بازاريان در ساخت مغازه‏هاى خود، به حريم كوچه ها و معابر عمومى تجاوز كردند،

دستور داد آن مغازه ها را خراب كنند، تا راه باز شود، سپس به سراغ خانه هائى رفت كه قبيله بنى بكاء آن خانه ها را در حريم بازار مسلمين ساخته و به زمين‏هاى مراكز تجارى تجاوز كرده بودند.

حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام دستور داد كه آن خانه‏ها را خراب كنند.

و فرمود :

اينجا محل بازار و تجارت مسلمين است، نبايد شما در آن خانه هاى مسكونى بسازيد.(2)

اين الگوى رفتارى در عصر ما كه توسعه جاده‏ها، اتوبان‏ها ضرورت دارد، مشكلات فراوانى را برطرف مى‏سازد، كه شهردارى‏ها، بايد حريم رودخانه‏ها، مراكز تجارى و حريم جاده‏ها را حفظ كنند، و از سد معبر، به هر شكلى كه باشد جلوگيرى نمايند.

2 - حريم كوچه ها و چاه‏ها

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :

فاصله دو چاهى كه براى آب دادن شتر حفر مى‏شود، 40 ذراع
 و دو چاه آبيارى كشتزار 60 ذراع

و دو چشمه 500 ذراع بايد باشد.

و كوچه‏اى كه مورد نزاع مى‏باشد، 7 ذراع آن به كوچه اختصاص دارد.(3)

پی نوشت ها :
1-  خطبه 224 نهج‏البلاغه معجم المفهرس مؤلف
2- سنن بيهقى ج 6 ص 151
3- عجايب القضايا ، قمى ص 91 حديث 138

منبع : الگوهاى رفتارى ‏جلد 3 «امام على (ع) و اقتصاد» - محمد دشتي رحمه الله عليه
 

محور : الگوهاي اقتصادي امام علي (ع)   
1 - اسكله سازى‏

امام على عليه السلام براى رفع نيازهاى مسلمانان در سفرهاى دريائى به مهندسين ايرانى دستور داد تا از در آمد ملى كشور، اسكله‏اى در شهر بندرى جده ساختند تا رفت و آمدهاى دريائى به سهولت انجام گيرد.

2- كارخانه كشتى سازى

حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام براى رونق سفرهاى دريائى دستور ساختن، كارگاه كشتى سازى را صادر فرمود، تا از درآمد عمومى، مخارج آن تأمين و به خط توليد برسد، و پس از اتمام كارگاه كشتى سازى شخصاً آن را افتتاح فرمود. (1)

 پی نوشت ها :

1- خداوند علم وشمشير ص 85


منبع : الگوهاى رفتارى ‏جلد 3 «امام على (ع) و اقتصاد» - محمد دشتي رحمه الله عليه